Dział Zbiorów Specjalnych

Oddział Starych Druków

Zbiór starodruków, tj. druków wydanych przed 1801 r., pochodzi w większości z dawnego, przedwojennego zasobu Biblioteki. Są wśród nich książki z wyszyńskich zbiorów rodziny Raczyńskich,
z wielkopolskich i śląskich bibliotek klasztornych, biblioteki Juliana Ursyna Niemcewicza i nabytej w 1928 r. kolekcji Stanisława Latanowicza.

Najcenniejszy zespół stanowią inkunabuły (czyli druki do 1500 r.), których posiadamy 252. Przeważają wśród nich druki obce. Warto wymienić następujące pozycje:

• s. Hieronymus, Epistolae, Mainz 1470.
• Ioannes de Turrecremata, Expositio super toto Psalterio, Kraków 1475.
• Leo I Papa, Sermones, Köln ok. 1477/78.
• Bernardus de Breidenbach, Peregrinatio in Terram Sanctam, Mainz 1486.
• Ioannes Michael Savonarola, De pulsibus, urinis et egestionibus, Venezia 1497.

Starodruki pod względem treściowym obejmują różne dziedziny wiedzy, przeważają jednak dzieła z zakresu historii i literatury. Największą wartość przedstawiają polonika XVI wieku, reprezentujące wszystkie ważniejsze oficyny drukarskie, zwłaszcza krakowskie. Jest wśród nich Missale Vratislaviense, druk z 1505 r. z oficyny Jana Hallera, zawierający iluminowany kanon Mszy św. na pergaminie oraz rękopiśmienny tekst muzyczny. W zbiorach Biblioteki znajduje się ponad 80 poloników zagranicznych, wydanych w XVI w., ponad 140 w XVII w. i ok. 290 w XVIII wieku. Ponad połowa z nich pochodzi z oficyn niemieckich. W polonikach XVI w. przeważa tematyka religijna. Reprezentowana jest ona przez pisma polskich autorów, wydanych za granicą: Stanisława Hozjusza, Andrzeja Chrząstowskiego, Stanisława Karnkowskiego, Stanisława Sokołowskiego oraz Marcina Kromera. Spora część XVI-wiecznych poloników podejmuje tematykę historyczną, głównie dot. Polski, np. dzieło Marcina Kromera De origine et rebus gestis Polonorum, wydane w Bazylei w oficynie J. Oporinusa, reprezentowane w zbiorach Biblioteki przez trzy wydania z 1555, 1558 i 1568 roku. Szczególne miejsce wśród poloników zagranicznych tego okresu zajmuje pierwsze i drugie wydanie Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium. W polonikach XVII i XVIII-wiecznych przeważa tematyka historyczna, polityczna i religijna. Pojawiają się coraz częściej rozprawy naukowe z zakresu nauk ścisłych i przyrodniczych.

Sporo jest też w zbiorze starodruków naszej Biblioteki druków poznańskich i wielkopolskich (ponad 1000 wol.), w tym z najstarszych oficyn: Melchiora Nehringa i Jana Wolraba.
Do najciekawszych należą:

• Ludovicus de Granada, Zwierciadło człowieka krześcijańskiego…, Poznań: M. Nehring, 1577.
• Paweł Szczerbic, Speculum Saxonum albo prawo saskie, Poznań: J. Wolrab, 1610.
• Kasper Miaskowski, Zbiór rytmów…, Poznań: J. Rossowski, 1622.

 Obok druków polskich dość liczne są druki niemieckie, francuskie, łacińskie i greckie. Rzadziej reprezentowane są druki angielskie, włoskie czy hiszpańskie. Do najcenniejszych należą druki ze sławnych oficyn: weneckiej Aldusa Manutiusa, florenckiej Giuntów, paryskiej Estienne’ów, bazylejskiej Frobenów, antwerpskiej Plantina, Elzewirów z Lejdy.

Unikatowym obiektem w naszych zbiorach jest niewątpliwie tzw. kancjonał husycki (Piesne chval Bożskych…), wydany w Pradze przez Jana Roha w 1541 r., którego cały nakład został zniszczony w okresie kontrreformacji (jedyny egzemplarz tego wydania zachowany w świecie).

Oddział Kartografii

Zbiór kartografii, liczący blisko 13 500 jednostek, jest bardzo zróżnicowany pod względem wartości naukowej. Przeważają w nim wydawnictwa dotyczące Polski, zarówno krajowe, jak i obce, oraz materiały regionalne dotyczące Wielkopolski i obszarów sąsiednich. Materiały regionalne stanowią ok. 20% zbioru i są przede wszystkim cennym materiałem uzupełniającym do badań historycznych, zwłaszcza związanych z dziejami regionu.

Do wybuchu II wojny światowej Biblioteka nie posiadała wydzielonego zbioru map i atlasów. Trudno ustalić, choćby w przybliżeniu, wielkość przedwojennego zasobu kartograficznego. Prawdopodobnie przekraczał on 4 000 jednostek. Większość z nich stanowiły materiały regionalne oraz komplet map wydanych przez Wojskowy Instytut Geograficzny. Wojna spowodowała zniszczenie i rozproszenie kartografii. Ocalała tylko niewielka część – ok. 1/4 przedwojennego zasobu. Z Saksonii np. rewindykowano 859 jednostek.

Do najcenniejszych, ocalałych z dawnego zasobu Biblioteki obiektów o charakterze zabytkowym, należą atlasy z XVI-XVIII w. oraz mapy Polski z tego samego okresu. Wśród nich wymienić warto:

• Novus atlas absolutissimus Vol. I-XI, brak vol. X (Amsterdam, J. Janssonius, 1647-1657) – tom I obok ogólnych i szczegółowych map Polski zawiera pierwszą drukowaną mapę województwa poznańskiego, opracowaną przez lekarza ze Wschowy Jerzego Freudenhammera, a tom II-gi mapy poszczególnych księstw śląskich;
• dwa atlasy Abrahama Orteliusa Theatrum orbis Terrarum (1575 i 1595) – zawierające m.in. mapy Polski Wacława Grodeckiego oraz mapy Pomorza, Śląska i Prus;
• atlas morski Johannesa Keulena Le grand nouvel atlas de la mer (Amsterdam 1699);
• Atlas Silesiae – wydany przez spadkobiercę Homanna (Norymberga 1750-1752), będący kompletnym atlasem Śląska, ze szczegółowymi mapami w dużej skali wszystkich księstw;
• Carte de la Pologne Giovanni Antonio Rizzi-Zannoniego (Paryż 1772) – atlas pochodzący ze zbiorów króla Stanisława Augusta (egzemplarz oprawny w skórę zawiera superekslibrisy królewskie), zakupiony przez Konstancję Raczyńską od Juliana Ursyna Niemcewicza.

Obecnie Biblioteka stara się w możliwie pełnym zakresie gromadzić kartografię regionalną (również mapy topograficzne z XIX w.) oraz najnowszą polską produkcję kartograficzną, nie tylko dla celów naukowych, ale również dla zaspokojenia potrzeb czytelnictwa oświatowego.

Oddział Zbiorów Ikonograficznych i Audiowizualnych

Grafika – w skład zbioru, liczącego ok. 1 700 jednostek i składającego się głównie z drobnych obiektów graficznych o tematyce regionalnej, wchodzą m.in. XIX- i XX-wieczne pocztówki i widoki Poznania i miast wielkopolskich, zarówno w formie pojedynczej, jak i albumowej, pocztówki o tematyce historyczno-patriotycznej (np. VII Zlot Sokolstwa w Poznaniu, apoteozy, herby miasta), portrety Edwarda Raczyńskiego, widoki Biblioteki Raczyńskich z różnych lat, wizerunki znanych osób oraz różne drobne grafiki, np. znaki maryjne Antoniego Gołębniaka. Do najciekawszych obiektów graficznych należą:

•     widoki zabytków i ulic Poznania Juliusa Minutoliego, litografia z 1833 r.,
•     widoki z XIX w. przedstawiające miejsca historyczne, rysowane z natury przez
  Napoleona Ordę,
•     Album pamiątkowych widoków miasta Poznania, litografia Antoniego Rose z poł. XIX w.,
•     Ver Sacrum. Teka Armii Wielkopolskiej w dniach jej narodzin… Stefana Sonnenwenda,
•     Szkice i portrety akwarelowe Kazimiery Iłłakowiczówny, wykonane przez
  Janinę Czerwijowską.

 Z grafiki korzystać można przy pomocy katalogu alfabetycznego (nazwiska osób, wykonawców, miejscowości, instytucji itp.).

Ekslibrisy – zbiór ekslibrisów liczy ok. 37 000 jednostek i stanowi w całości nabytek powojenny. Obok pojedynczych ekslibrisów (w tym własnych Biblioteki) w skład zbioru wchodzi pięć dużych zespołów. Są to kolekcje: Ignacego Kozłowskiego, Józefa Sikorskiego, Franciszka Zygarłowskiego, Romualda Erzepkiego i Klemensa Raczaka.

Ekslibrisy Ignacego Kozłowskiego wpłynęły w 1958 r. i zapoczątkowały istnienie obecnego zbioru. Kozłowski, poznański introligator, zebrał 973 ekslibrisy z XIX i I połowy XX wieku, prawie wyłącznie polonika. W 1960 r. wpłynęła następna (licząca 426 obiektów) kolekcja ekslibrisów – antykwariusza Józefa Sikorskiego. W 1982 r. zakupiono cenną kolekcję ekslibrisów Franciszka Zygarłowskiego, przedwojennego właściciela Kolektury Loterii Państwowej i magazynu wyrobów tytoniowych w Poznaniu. Zbiór liczy 1884 jednostki. Wreszcie w 1985 r. Biblioteka zakupiła duży zespół ekslibrisów Romualda Erzepkiego (1848-1929), uważany dotąd za zniszczony w czasie II wojny światowej. W styczniu 1995 r. wpłynął największy zespół, przekraczający swą objętością dotychczasowe zbiory ekslibrisów Biblioteki. Jest to przekazana w darze kolekcja znanego poznańskiego twórcy ekslibrisów i kolekcjonera Klemensa Raczaka, z wykształcenia inżyniera rolnika. Na kolekcję tę składają się 673 ekslibrisy wykonane własnoręcznie oraz ponad 25 000 uzbieranych. Są to zarówno ekslibrisy polskie, jak i obce. Licznie reprezentowani są twórcy poznańscy: Franciszek Burkiewicz, Maria Dolna, Antoni Gołębniak, Andrzej Jeziorkowski, Zbigniew Kaja, Andrzej Kandziora, Czesław Kelma, Stanisław Mrowiński, Jan Olejniczak, Marian Romana i Jerzy Rybarczyk. Spośród własnoręcznie wykonanych przez K. Raczaka wymienić można ekslibrisy: Arkadego Fiedlera, Adama Hanuszkiewicza, papieża Jana Pawła II, Czesława Miłosza, Ireny Siewińskiej, Lecha Wałęsy. Dużą część tej kolekcji stanowią ekslibrisy zagranicznych grafików, przede wszystkim z Węgier, Estonii, Litwy, £otwy, Rosji, Ukrainy i Niemiec. Zbiór K. Raczaka uzupełniają drobne grafiki, księgozbiór ekslibrisologiczny (książki, katalogi, teki ekslibrisów, rzadkie druki bibliofilskie, wydane w niskim nakładzie) oraz jego korespondencja i warsztat pracy.

Przekazanie przez Klemensa Raczaka jego kolekcji stało się inspiracją do organizowania „Konkursów na ekslibris”.

Do zbioru ekslibrisów opracowany jest indeks alfabetyczny właścicieli i wykonawców. Kolekcja Klemensa Raczaka została spisana i uporządkowana przez jej twórcę i jest ułożona w większości alfabetycznie według nazwisk autorów ekslibrisów i według krajów.

Fotografie – zbiór fotografii liczy obecnie ponad 27 000 jednostek. Do 1973 r. Biblioteka gromadziła w niewielkim zakresie fotografie z dawnych lat, obrazujące historię miasta Poznania i regionu. Z tych najstarszych na uwagę zasługują:

•  album Mirskiej Powódź w Poznaniu z 1889 r.,
• XIX-wieczny album zdjęć portretowych rodzin Czartoryskich, Zamoyskich i Działyńskich,
• albumy R.S. Ulatowskiego poświęcone widokom Poznania z lat 1927 i 1930 oraz Powszechnej Wystawy Krajowej z 1929 r.,
• zdjęcia Kazimierza Gregera przedstawiające widoki Poznania (ok. 1930 r.),
• albumy Zbigniewa Zielonackiego przedstawiające Poznań w latach 1945-1946,
• zbiór zdjęć Zenona Maksymowicza dokumentujących spektakle wystawione w Teatrze Polskim, Nowym i Operze Poznańskiej w latach 1945-1958.

 Zasadniczy zbiór fotografii dotyczy działalności Biblioteki Raczyńskich: widoki gmachów, filii bibliotecznych, wnętrz, imprezy, uroczystości, wystawy itp. W sposób fragmentaryczny fotografie prezentują także działalność poznańskich teatrów, muzeów i innych instytucji kultury. Większym działem jest natomiast dział portretów – ludzi kultury i nauki, przede wszystkim z terenu Poznania i Wielkopolski.

 W 2005 r. zbiory fotografii Biblioteki wzbogaciły się o niezwykłą kolekcję. Tadeusz Boniecki, archiwista, bibliofil, pasjonujący się także fotografią, obserwując przeobrażenia, jakie się nieustannie dokonują w Poznaniu, postanowił systematycznie utrwalać te zmiany w fotografii. W efekcie powstał zbiór zdjęć dokumentujących życie społeczne, kulturalne i sportowe Poznania oraz utrwalających widoki jego ulic i zaułków, gmachów już nieistniejących oraz tych nowo powstałych na przestrzeni ostatnich lat. Po raz pierwszy Tadeusz Boniecki przekazał kilkaset zdjęć swego autorstwa Bibliotece Raczyńskich w 2005 roku. Od tego czasu jego kolekcja, zatytułowana „Poznań na przełomie XX i XXI wieku w fotografii Tadeusza Bonieckiego”, systematycznie się powiększa. W chwili obecnej liczy już sobie blisko 13 000 zdjęć.

 Videoteka – to zbiór kaset video, nagrywanych na zlecenie Biblioteki począwszy od 1987 r. we współpracy z Poznańskim Ośrodkiem Telewizyjnym i ze Studiem Video „Vimax”. Zbiór ten rejestruje wybrane wydarzenia artystyczne w Poznaniu oraz sylwetki ludzi kultury i nauki, związanych z Poznaniem poprzez pochodzenie lub w związku z miejscem ich działalności kulturalnej. Wśród zarejestrowanych sylwetek ze środowiska literackiego wymienić można m.in. Stanisława Barańczaka, Przemysława Bystrzyckiego, Nikosa Chadzinikolaua, Jerzego Korczaka, Egona Naganowskiego. Środowisko teatralne reprezentują: Izabella Cywińska, Sława Kwaśniewska, Wiesław Komasa, Conrad Drzewiecki, Roman Kordziński, Leokadia Serafinowicz. Świat muzyki to m.in. Mieczysław Dondajewski, Florian Dąbrowski, Jerzy Golfert, Stefan Stuligrosz, Stanisław Wisłocki. W skład zbioru wchodzą również nagrania znanych artystów plastyków – Jana Berdyszaka, Izabelli Gustowskiej, Tadeusza Kalinowskiego, Stanisława Teysseyre, Andrzeja Okińczyca, Barbary Houwalt oraz profesorów uczelni poznańskich – Janusza Pajewskiego, Jerzego Topolskiego, Lecha Trzeciakowskiego, Wacława Wilczyńskiego. Warto też wspomnieć o ponad 3-godzinnej rozmowie z doskonałym gawędziarzem Jerzym Waldorffem, wspominającym swoje związki z Poznaniem. Oprócz tego zarejestrowane są również niektóre przedstawienia teatralne, koncerty, wystawy oraz prezentacje galerii. Nagrano ponadto m.in. pobyty w Poznaniu Güntera Grassa i Józefa Garlińskiego oraz uroczystości nadania doktoratów honoris causa na Uniwersytecie Poznańskim Krzysztofowi Pendereckiemu i Gustawowi Herling-Grudzińskiemu.

Kasety z nagraniami są gromadzone w celach archiwalnych i udostępniane tylko w czytelni Działu Zbiorów Specjalnych do prac naukowych. Publicznie (np. w TV) korzystać można z tych nagrań tylko za zgodą osób lub instytucji na określonej kasecie zarejestrowanych.

Oddział Teatraliów

Na kolekcję tak zwanych teatraliów, jakie Biblioteka Raczyńskich ma w swoich zbiorach, składa się księgozbiór pochodzący z biblioteki Teatru Polskiego w Poznaniu oraz z Archiwum Artystycznego Teatru Nowego w Poznaniu. Stanowią ją XVIII-wieczne, choć jednak głównie XIX- i XX-wieczne rękopisy, jak również druki oraz maszynopisy sztuk teatralnych, muzykalia oraz: afisze, programy, projekty scenograficzne i fotografie. W liczbach historia poznańskiej sceny teatralnej i teatralnej audiosfery przedstawia się następująco: 1 326 rękopisy sztuk teatralnych (z lat 1789-1939), 2583 maszynopisy (XX wiek), około 200 jednostek muzykaliów pochodzących w przeważającej mierze z XIX i XX wieku oraz 823 druki sztuk teatralnych (z lat 1822-1960).

Przekrój gatunkowy teatraliów obrazuje hybrydowy charakter repertuaru poznańskiego, na co wskazują w zbiorze utwory: dramatyczne, dramatyczno-muzyczne, jak również operowe i operetkowe. Grane były sztuki rodzime, jak i obce: tłumaczenia, przeróbki i adaptacje, a wśród nich: dramaty, farsy, wodewile, komedie i melodramaty. Istotną dla badań nad ewoluowaniem repertuaru sceny poznańskiej jest rok 1875, w którym to po wielu dekadach trudów udało się poznaniakom, wbrew oporowi pruskiego zaborcy, wznieść stałą polską scenę. Do dziś ujmuje dedykacja na gmachu Teatru Polskiego obrazująca tę poznańską i wielkopolską społeczną mobilizację: „Naród sobie”.

W zdecydowanej większości rękopisy teatralne stanowią – obok egzemplarzy reżyserskich czy inspicjenckich – egzemplarze suflerskie sztuk, często  z odręcznymi notatkami skrybów i suflerów, licznymi adnotacjami dotyczącymi obsad aktorskich, układu scenicznego, listy rekwizytów, a nawet opisu kostiumów, jak również zawierające niezwykle cenne glosy dotyczące czasu i miejsca wystawień. W bogatej kolekcji teatraliów znajduje się ponadto kilka autografów aktorów i autorów sztuk. Wśród nich najciekawszym jest autograf Heleny Modrzejewskiej, która część sztuki Julja. Dramat w 3 aktach Oktawjusza Feuillet (Rkp. T-961) przepisała własnoręcznie, dodając kilka uwag odnośnie projektów kostiumów. Najcenniejszym, pośród autografów, obiektem jest rękopis Gabrieli Zapolskiej zawierający dwie ostatnie odsłony dramatu Antek Nędza. Melodramat w 5 odsłonach przez … 1896 (Rkp. T-1282). O wędrownym charakterze teatru XIX-wiecznego świadczą natomiast liczne ślady proweniencyjne. Największą liczebnie grupę stanowią sztuki z odciskami stempli  własnościowych najpierw spółki „Teatr Polski w Ogrodzie Potockiego w Poznaniu”, następnie z późniejszego okresu  „Dyrekcja Teatru Polskiego w Poznaniu” i znamienne, że choć od 1925 r. obowiązywała skrócona nazwa teatru: Teatr Polski w Poznaniu, do momentu upaństwowienia sceny w 1946 roku używano nazwy: Teatr Polski w Ogrodzie Potockiego. Obok Poznania pojawiają się również stemple własnościowe teatrów i instytucji teatralnych z innych miast: Wilna, Warszawy, Krakowa, Kalisza, Lublina i Łodzi. Największym zespołem proweniencyjnym, liczącym 186 tekstów, jest biblioteka Bolesława Kremskiego i Hipolita Wójcickiego, samodzielna już później Biblioteka Kremskiego (66 tekstów) oraz Zygmunta Sarneckiego (33 tekstów) i „Z Biblioteki Teatralnej Wojciecha Simona” (11 tekstów). W roku 2009 i 2010 została przekazana Bibliotece Raczyńskich część spuścizny wybitnego poznaniaka, tancerza i choreografa Conrada Drzewieckiego (1926-2007).

Kolekcja Pertka

Jerzy Pertek (1920-1989), badacz i popularyzator polskich tradycji morskich, pisarz i publicysta, swoje zbiory zaczął gromadzić jeszcze przed II wojną światową. Po 1945 r., a szczególnie po 1956 r., utrzymywał ożywione kontakty z marynarzami zamieszkałymi w kraju i rozsianymi po świecie, otrzymując od nich różnorodne materiały. Po śmierci pisarza, w celu udostępnienia jego warsztatu pracy następnym pokoleniom badaczy i pasjonatów, rodzina przekazała spuściznę Jerzego Pertka miastu Poznań, z zastrzeżeniem przechowywania jej w całości przy Bibliotece Raczyńskich.

W skład spuścizny Jerzego Pertka wchodzi archiwum pisarza oraz księgozbiór liczący ok. 4 000 książek i ok. 100 tytułów czasopism dotyczących zagadnień morskich. Księgozbiór (w 40% obcojęzyczny) obejmuje prace naukowe, literaturę popularnonaukową, wspomnienia, beletrystykę o tematyce marynistycznej.

W archiwum pisarza znajdują się m.in.:

• Materiały biograficzne, dokumenty osobiste, materiały do działalności Jerzego Pertka.
• Prace Jerzego Pertka z lat 1945-1989. Autografy, bruliony i maszynopisy kilkudziesięciu książek i broszur (m.in. „Wielkie dni małej floty”, „Druga mała flota”, „Pod obcymi banderami”, „Polacy na szlakach morskich świata”); maszynopis nieopublikowanego Słownika polskich ludzi morza oraz drobne artykuły i biogramy, m. in. do Polskiego słownika biograficznego.
• Materiały warsztatowe dotyczące udziału Polskiej Marynarki Wojennej i Polskiej Marynarki Handlowej w II wojnie światowej, głównie relacje marynarzy, wspomnienia, raporty, sprawozdania; kartoteki oficerów Marynarki z lat 1918-1945 oraz różne materiały dotyczące polskich ludzi morza; zbiór wycinków prasowych i fotografii.
• Korespondencja zawierająca listy ok. 1 000 osób i instytucji.

Dokumenty Życia Społecznego

Oddział Dokumentów Życia Społecznego gromadzi druki ulotne, które dają wyobrażenie na temat wydarzeń o charakterze społecznym i kulturalnym odbywających się na terenie miasta Poznania oraz szerzej, powiatu i województwa (ponad 116 tysięcy obiektów). Są to między innymi: ulotki, plakaty, afisze, pocztówki, programy teatralne, zaproszenia, informatory, druki reklamowe i promocyjne, czasopisma o charakterze lokalnym (np. gazetki osiedlowe, gminne i parafialne), kalendarze, katalogi wystaw, książki telefoniczne, materiały partii wyborczych (plakaty i ulotki wyborcze), jak również papiery wartościowe, bilety czy obiekty 3D (np. proporczyki, przypinki, medale, monety, gadżety reklamowe). Zbiory te stanowią świadectwo życia lokalnych społeczności, a najstarsze obiekty pochodzą z XVIII wieku. Osobną kolekcję stanowi zbiór czasopism drugiego obiegu, lokalnych oraz tych o zasięgu ogólnopolskim.