Konto Czytelnika
Co bibliotekarze nazywają „zbiorami specjalnymi”? Najprostsza odpowiedź brzmi: wszystko, co nie jest współczesną książką drukowaną ani jej cyfrowym odpowiednikiem. Najcenniejsze są materiały unikalne, a zatem rękopisy – z natury swojej niepowtarzalne – oraz starodruki. Uwaga! Nie każda „stara” książka jest starodrukiem! Z punktu widzenia pojedynczej osoby stare może wydać się wszystko, co poprzedza ją o jedno pokolenie lub choćby o dekadę – np. film z czasów młodości rodziców czy piosenka sprzed kilku sezonów. Z perspektywy dziejów książki stare są tylko te, które w procesie wydawniczym zaznały jeszcze udziału rąk rzemieślnika, a więc powstałe od wynalezienia druku do końca XVIII w. Ale nie tylko obiekty zabytkowe mają dla bibliotekarza walor „specjalności”. Za takie uzna on także materiały bogate pod względem graficznym – zbiory map, fotografii, ekslibrisów, unikalne druki bibliofilskie. Jednak nie można się zatrzymać jedynie na wizualnej atrakcyjności. Otaczającą nas szarą rzeczywistość współtworzą liczne ulotne druki – prospekty, bilety tramwajowe, rozkłady jazdy, kupony loterii, ankiety, legitymacje. Zbierane w bibliotece jako tzw. dokumenty życia społecznego, w przyszłości staną się źródłem dla badaczy, gdy stracą już swoją wartość użytkową.
Zaczątek bibliotece dały zbiory rodzinne Raczyńskich, poszerzone przez Edwarda Raczyńskiego drogą licznych zakupów, pozyskiwane także z wielkopolskich klasztorów, które decyzją władz pruskich uległy kasacie. Konstancja Raczyńska, żona Edwarda, przekazała Bibliotece zakupione przez nią od Juliana Ursyna Niemcewicza listy królów polskich do rodziny Radziwiłłów, diariusze sejmowe z XVI-XVIII w., autografy pisarzy polskich, starodruki i atlasy z okresu od XV do XVIII w.
UNIKATOWE STARODRUKI
Wśród starodruków Biblioteki Raczyńskich najcenniejszy zespół stanowią inkunabuły, czyli druki do 1500 r. Przeważają wśród nich druki obce. Warto tutaj wymienić św. Hieronima Epistolae (1470) czy Bernardusa de Breidenbach Peregrinatio in Terram Sanctam (1486). Wysoką wartość przedstawiają także XVI-wieczne polonika, reprezentujące wszystkie ważniejsze oficyny drukarskie. Wśród nich szczególne miejsce zajmuje pierwsze wydanie dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium (1543). Unikatowym obiektem w naszych zbiorach jest niewątpliwie tzw. kancjonał husycki (Piesne chval Bożskych…), wydany w 1541 r. w Pradze przez Jana Roha, którego cały nakład został zniszczony w okresie kontrreformacji. Biblioteka Raczyńskich przechowuje jedyny zachowany egzemplarz tego wydania.
SKARBY RĘKOPIŚMIENNE
W XIX w. księgozbiór powiększał się przede wszystkim przez wpływający do Biblioteki egzemplarz obowiązkowy druków wydawanych w Wielkim Księstwie Poznańskim. Natomiast kolekcja rękopisów znacznie wzbogaciła się w latach 1924–1939. Zakupiono wówczas duże zespoły i spuścizny wielu wybitnych Wielkopolan. W tym czasie wpłynęły też papiery organizacji polskich działających na terenie Biblioteki w okresie zaborów (np. akta Towarzystwa „Warta”). Po II wojnie światowej kontynuowano gromadzenie rękopisów drogą zakupu, darów i wymiany. Nabywano przede wszystkim materiały regionalne, historyczne i literackie. Do najcenniejszych nabytków powojennych należą bogato iluminowane Godzinki francuskie (Livre d’heures) z XIV/XV w., poemat C.K. Norwida Do Augusta Cieszkowskiego poema przypisując, archiwum Młodzieżowego Ruchu Miłośników Muzyki „Pro Sinfonika”.
Wyodrębnioną spośród rękopisów grupę stanowią teatralia. Składają się na nie zbiory teatrów poznańskich: Polskiego i Nowego. Księgozbiór Teatru Polskiego został przekazany Bibliotece Raczyńskich w 1973 r. Na kolekcję tę składają się rękopisy, maszynopisy, druki oraz materiały powielone sztuk teatralnych, głównie XIX- i XX-wiecznych, a także muzykalia z XIX i XX w., ponadto afisze, programy, projekty scenograficzne i fotografie. W zasobie znalazł się m.in. rękopis Gabrieli Zapolskiej, zawierający fragmenty dramatu Antek Nędza (1896) oraz autografy Heleny Modrzejewskiej, a wśród nich nowelka jej autorstwa. W 1984 r. wpłynęły do Biblioteki materiały z poznańskiego Teatru Nowego, a w latach 2009–2010 część spuścizny Conrada Drzewieckiego, wybitnego tancerza i choreografa.
CIEKAWOŚĆ ŚWIATA UTRWALONA W MAPACH I ATLASACH
Niewątpliwą ozdobą Zbiorów Specjalnych Biblioteki Raczyńskich są zabytkowe atlasy, ocalałe z przedwojennego zasobu. Wśród nich wymienić Novus atlas absolutissimus:jeden z jego tomów, obok ogólnych i szczegółowych map Polski zawiera pierwszą drukowaną mapę województwa poznańskiego. Na uwagę zasługuje także Carte de la Pologne Giovanni Antonio Rizzi-Zannoniego (Paryż 1772), atlas pochodzący ze zbiorów króla Stanisława Augusta. Obecnie Biblioteka stara się w możliwie pełnym zakresie gromadzić kartografię regionalną (również mapy topograficzne z XIX w.) oraz najnowszą polską produkcję kartograficzną, nie tylko dla celów naukowych, ale również dla zaspokojenia potrzeb czytelnictwa oświatowego.
POZNAŃ UTRWALONY W FOTOGRAFII
Do 1973 r. Biblioteka gromadziła w niewielkim zakresie fotografie z dawnych lat, obrazujące historię miasta Poznania i regionu. Z tych najstarszych na uwagę zasługują album E. Mirskiej Powódź w Poznaniu (1889 r.) oraz XIX-wieczny album zdjęć portretowych rodzin Czartoryskich, Zamoyskich i Działyńskich. Rozwijany współcześnie zbiór fotografii dotyczy działalności Biblioteki Raczyńskich: widoki gmachów, filii bibliotecznych, wnętrz, a także dokumentacja uroczystości, wystaw, imprez okolicznościowych. W sposób fragmentaryczny fotografie prezentują także działalność poznańskich teatrów, muzeów i innych instytucji kultury. Bardziej rozbudowany jest natomiast dział portretów – ludzi kultury i nauki, przede wszystkim z terenu Poznania i Wielkopolski. W 2005 r. zbiory fotografii Biblioteki wzbogaciły się o niezwykłą kolekcję „Poznań na przełomie XX i XXI wieku w fotografii Tadeusza Bonieckiego”. Jej twórca, archiwista i bibliofil, obserwując przeobrażenia nieustannie dokonujące się w Poznaniu, postanowił systematycznie utrwalać je w fotografii. W efekcie powstał zbiór zdjęć dokumentujących życie społeczne, kulturalne i sportowe Poznania. Najnowszą pozyskaną przez Bibliotekę kolekcją fotografii jest zbiór „Działalność klubu studenckiego Od Nowa w Poznaniu”, autorstwa Jerzego Nowakowskiego, utrwalający szereg wydarzeń i galerię postaci, bywalców ważnego w latach 60. ubiegłego wieku ośrodka kulturalnego.
Portrety i widoki o tematyce regionalnej można znaleźć także w kolekcji grafiki. W skład zbioru wchodzą m. in. XIX i XX-wieczne pocztówki i widoki Poznania i miast wielkopolskich.
HISTORIA ZAPISANA NA TAŚMACH VIDEO
Ciekawym źródłem informacji na temat kultury w Poznaniu jest przechowywana w Bibliotece Raczyńskich Videoteka. Jest to zbiór kaset video, nagrywanych na zlecenie Biblioteki we współpracy z Poznańskim Ośrodkiem Telewizyjnym i ze Studiem Video „Vimax”. Zbiór ten rejestruje wybrane wydarzenia artystyczne w Poznaniu oraz sylwetki ludzi kultury i nauki, związanych z Poznaniem. Wśród zarejestrowanych sylwetek ze środowiska literackiego wymienić można m.in. Stanisława Barańczaka, Przemysława Bystrzyckiego, Nikosa Chadzinikolau, Jerzego Korczaka, Egona Naganowskiego. Środowisko teatralne reprezentują: Izabella Cywińska, Sława Kwaśniewska, Wiesław Komasa, Conrad Drzewiecki, Roman Kordziński, Leokadia Serafinowicz. Świat muzyki to m.in. Mieczysław Dondajewski, Florian Dąbrowski, Jerzy Golfert, Stefan Stuligrosz, Stanisław Wisłocki. W skład zbioru wchodzą również nagrania znanych artystów plastyków – Jana Berdyszaka, Izabelli Gustowskiej, Tadeusza Kalinowskiego, Stanisława Teysseyre, Andrzeja Okińczyca, Barbary Houwalt oraz profesorów uczelni poznańskich – Janusza Pajewskiego, Jerzego Topolskiego, Lecha Trzeciakowskiego, Wacława Wilczyńskiego. Oprócz tego zarejestrowane są również niektóre przedstawienia teatralne, koncerty, wystawy oraz prezentacje galerii.
BOGACTWO EKSLIBRISÓW
Nabytek powojenny Biblioteki Raczyńskich stanowi zbiór ekslibrisów. W jego skład wchodzi 5 dużych kolekcji: Ignacego Kozłowskiego, Józefa Sikorskiego, Franciszka Zygarłowskiego, Romualda Erzepkiego i Klemensa Raczaka. Ekslibrisy Ignacego Kozłowskiego wpłynęły w 1958 r. i zapoczątkowały istnienie obecnego zbioru. Kozłowski, poznański introligator, zebrał 973 ekslibrisy z XIX i 1 połowy XX w. – prawie wyłącznie polonika. Dwa lata później wpłynęła następna (licząca 426 obiektów) kolekcja ekslibrisów – antykwariusza Józefa Sikorskiego. W latach osiemdziesiątych zakupiono cenną kolekcję Franciszka Zygarłowskiego, przedwojennego właściciela Kolektury Loterii Państwowej i magazynu wyrobów tytoniowych w Poznaniu (liczącą 1884 jednostki) oraz duży zespół ekslibrisów Romualda Erzepkiego, uważany dotąd za zniszczony w czasie II wojny światowej. W styczniu 1995 r. wpłynął największy zespół, przekraczający swą objętością dotychczasowe zbiory ekslibrisów Biblioteki. Jest to przekazana w darze kolekcja znanego poznańskiego twórcy ekslibrisów i kolekcjonera Klemensa Raczaka, na którą składają się 673 ekslibrisy jego autorstwa oraz ponad 25000 uzbieranych (w tym autorów takich jak Franciszek Burkiewicz, Maria Dolna, Antoni Gołębniak, Andrzej Jeziorkowski, Zbigniew Kaja, Andrzej Kandziora, Czesław Kelma, Stanisław Mrowiński, Jan Olejniczak, Marian Romana i Jerzy Rybarczyk). Spośród własnoręcznie wykonanych przez K. Raczaka wymienić można ekslibrisy Arkadego Fiedlera, Adama Hanuszkiewicza, Jana Pawła II, Czesława Miłosza, Ireny Siewińskiej i Lecha Wałęsy. Dużą część tej kolekcji stanowią ekslibrisy zagranicznych grafików, przede wszystkim z Węgier, Estonii, Litwy, Łotwy, Rosji, Ukrainy i Niemiec. Zbiór K. Raczaka uzupełniają drobne grafiki, księgozbiór ekslibrisologiczny (książki, katalogi, teki ekslibrisów, rzadkie druki bibliofilskie, wydane w niskim nakładzie) oraz jego korespondencja i warsztat pracy.
